Arete Ve Zeytinyağı Üretimi: Arete Ve Vakıf Kulesi
Varsak (Lyrboton Kome), Antalya'nın kuzeyinde yer alan ve antik dönemde özellikle zeytinyağı üretimiyle öne çıkan önemli bir yerleşimdir. Yoğun zeytinyağı üretimi yapan entegre işlikleriyle tanınır. İşliklerde bulunan pres taşları ve depolama alanları, bölgenin üretim kapasitesine ışık tutmaktadır.
Aynı mahallede yaşadığımız Köylümüz Arete Lyrboton Kome köyümüzün kadın lideridir. 2200 yıl önce Arete kulesinde Anadolu'nun en eski zeytinlik vakfını kurduğu yazıtlarla belgelenmiştir. Zeytinliği, Zeytinyağını ve köyü korudu. Elde ettiği gelirle Apollon 'a adadığı festivallerde halkı yedirip içirdi .
Mimari Kalıntılar:Bölgede 80’in üzerinde mezar, sarnıçlar, iki katlı koruma altındaki konutlar, hamam ve kiliseler yer almaktadır. Özellikle Arete tarafından yaptırılan zeytinyağı koruma kulesi, mimarisi ve yazıtlarıyla dikkatimizi çekiyor.
Arete ve Zeytinyağı Üretimindeki Rolü:
Arete, Lyrboton Kome'deki en önemli figürlerden biri olarak bilinmektedir. Köydeki zeytin işliklerinde yer alan yazıtlarda adı geçen Arete, zeytinyağı üretiminde aktif bir rol almıştır. Bununla birlikte, köyün ekonomik ve sosyal yaşamında güçlü bir yere sahip olduğu anlaşılmaktadır.
Onun, işliklerin sahibi ya da yöneticisi olduğu düşünülmektedir. Arete’nin zeytinyağı üretimindeki etkisi, antik dönemde kadınların ekonomik hayattaki rollerine dair nadir bir örnek sunmaktadır. Demeter Rahibesi Arete ve Kulesi Lyrboton Kome’nin en önemli kalıntısı olan zeytinyağı koruma ve depolama kulesi, Arete tarafından inşa edilmiştir. Kule yazıtlarında, Arete'nin kendisini “Demeter Rahibesi” olarak tanımladığı ve bu kuleyi kendi parasıyla yaptırdığı belirtilmektedir. Ayrıca, kule, İmparator Domitian’a ve Perge Artemisi’ne adanmıştır. Bu durum, Arete’nin hem dini hem de siyasi otoriteye yakın olduğunu göstermektedir. Arete'nin Önemi: Arete’nin hikayesi, antik dönemde kadınların ekonomik ve toplumsal hayatta oynadığı rolleri anlamak için değerli bir kaynaktır. Zeytinyağı üretimi, sadece ekonomik bir faaliyet değil, aynı zamanda bir kültürel etkinlik olarak da büyük bir öneme sahipti. Arete, ekonomik alanda aktif bir kadın olarak dikkat çekmekte ve güçlü bir statüye sahip olduğunu kanıtlamaktadır.
Arete, sadece zeytinyağı üretiminin organizasyonunda başarılı olmakla kalmamış, aynı zamanda bu üretimi kurumsallaştırmak için bir zeytin vakfı kurmuştur. Bu durum, onun güçlü bir statüye sahip olduğunu gösterir. Zeytinyağı üretimi ve köyün kontrolü Arete'den başlayarak, kızı Kille ve torunu Mouas'a kadar devam etmiştir. Üretimde sürdürebilirliği ve aile vakfının katkısını gösteren asıl etkileyici yazıt kızı Kille ve torunu Mouas tarafından vakfedilen zeytinlikleri anlatır. ”imparator Hadrian a ve lyrbosluların Apollonu na adadığı , çiftliği, 600 adet kültürlenmiş zeytin ağacı, Üç zeytinlik ve Kallikades Armada daki zeytinlikleri ömür boyu annesi Killeye devrettiği, annesinin ölümü ardından komorkhosun(muhtar) vakfı yaşatması, Eylül ün 3. Gününde apolon onuruna festival yapılıp halkın yeterince yedirilip içilmesi yazarken, yazıtın sonunda“ yukarıda sayılanları satmaya veya elden çıkarmaya , elde edilen geliri başka bir amaçla kullanmaya hiç kimse izinli değildir. Aksi halde perge Artemisine 1000 dinar ceza ödenecektir. Bu hususlar her daim korunacaktır.” Lyrboton Kome 'de 1000 yıl işleyişin devam ettiğinin bir kanıtı yapılardaki farklı tekniklerde tadilatlar ve sonradan eklenen yapılarda farklı uygarlıklara ait izler... “Erdem” anlamına gelen Arete tarafından kurulan vakıfla ilgili yazıt, "Demeter'in yaşam boyu rahibesi olan Arete, bu iki katlı kuleyi köye söz verdiği üzere kendi servetiyle yaptırıp, çatısını örterek İmparator Kaisar Domitianus Augustus Germanicus ile asyl (dokunulmazlık) hakkına sahip Perge Artemis'ine adamıştır" şeklinde bir metin içerir. Yazıtın devamında, Arete'nin torunu Menneas oğlu Timas Etheous'un annesi Mouas ve Kille'nin aracılığıyla, harabe halindeki binanın onarılıp yeniden vakfedildiği belirtilmiştir. Böylece zeytinyağı işliği bir süre daha faaliyet göstermeye devam etmiştir.Arete Kulesi, özellikle 100 yıldır önemli yazıtlarıyla bilim dünyasında bilinmektedir ve Via Sebaste (İmparator Yolu) üzerinde yer alır, bu yol Döşemealtı'ndan Perge'ye gitmiştir. Sonuç olarak Lyrboton kome geçmişten günümüze önemini hala korumaktadır ve Arete , Perge territorium'unda karşımıza çıkan başarılı ve önemli bir kadın liderdir.